De verzamelaar van houtsnijwerken, maar ook van tinnen, koperen, bronzen en andere vooral antieke en of oude artikelen zal zo nu en dan tegen de term Patina zijn aan gelopen. De termen die je vindt zijn: “Mooi donker patina” of “Mooi oud patina”, “aantrekkelijk patina” of dergelijke. Aangezien ik momenteel sinds enige jaren houtsnijwerken verzamel ben ik die termen regelmatig tegen gekomen en ik heb lang gedacht dat patina een natuurlijke kleur is die in de loop der jaren ontstaat. Tot ik een keer bij mijn goede vriend Aad in Schiedam was, die mij vertelde dat hij hout soms bewerkte met patina, dat hij vroeger in zijn Doe-het-zelf-winkel, in verschillende kleuren verkocht. Ik was verbaasd en deze kennis prikkelde mij om de term Patina eens te Googelen.
Dat leverde opmerkelijke resultaten op: Patina is een vorm van vernis vaak op basis van alcohol, dat meestal met een doekje over een al dan niet beschilderd werkstuk kan worden gewreven met de bedoeling het werkstuk een oud of antiek, zelfs verweerd uiterlijk te geven. Een andere betekenis luidt: Patina is een in de loop der tijd ontstaan oppervlak van het betreffende object, meestal op een metaal. Het bewerken met patina wordt patineren genoemd. Een ander woord voor patina = patine. Beide woorden worden zowel voor kunstmatig als natuurlijk patina gebruikt. Natuurlijk patina vormt zich meestal op metalen als gevolg van oxidatie. Heel oud koper wordt zoals algemeen bekend groen. Het verschil tussen het vormen van een patinalaag en roesten is dat roesten het basismateriaal aantast en verzwakt, terwijl de patinalaag in de loop der tijd juist een beschermende huid vormt. Ook steen (beton) kan in de loop der tijd een patinalaag vormen.
Deze vrouwenbuste, onderdeel van een (gescheiden) bruidsbeeldenset, werd voorzien van een prachtig en ook duidelijk zichtbaar patina. De set werd door mijn grootouders rond 1950 mee naar Nederland genomen. Maar ze hadden die daarvoor al jarenlang in hun bezit. Mijn moeder heeft het later geerfd.
Patina op zich is kennelijk een al van ouds bekend middel om het uiterlijk van beelden te verfraaien en wordt nu nog steeds toegepast. Toch werd mij op Bali verteld dat ook schoensmeer wordt gebuikt om beelden te kleuren. Experts kunnen aan de hand van het patina de leeftijd inschatten.
Een Dewi Ratih beeld dat ook een fraai patina laat zien. Een beeldje dat van mijn moeder is geweest.
Een andere Dewi Ratih, nu met mooi donker patina. Jaren 30 – 40. Super fraai gesneden.
Hoewel het hout al bruin van kleur is werd hier toch nog een licht patina toegepast.
Dit beeld is van coromandel, patina is dus niet noodzakelijk. Oppoetsen met was of olie is voldoende.
Ook hier weer een danseres opkomend uit een demonenkop. Een licht patina het vlekkerige oppervlak volgt niet speciaal de tekening van het hout zelf en is dus duidelijk opgebracht. In geval van beschadiging van het hout wordt het effect van schade versterkt door het wegvallen van het patina, waardoor het meestal lichtere hout tevoorschijn komt. Dit is een vrij klein beeld van circa 18 cm. hoog.
Wanneer het om houtsnijwerken gaat, wordt er tegenwoordig wel het een en ander geprutst om werken oud en zelfs antiek te laten lijken. Het natuurlijke oude patina is vaak niet of nauwelijks van het juist uit een flesje gekomen spul te onderscheiden. Daarnaast wordt er gepoetst met schoensmeer en met oliën om kale plekken op te knappen en glans op het werkstuk terug te brengen. De leeftijd van een houtsnijwerk zal eerder moeten worden vastgesteld op grond van stijl en toegepaste techniek dan op basis van kleur. Het toegepaste hout kan uiteraard ook een indicatie vormen als bekend zou zijn dat in een bepaalde periode een bepaalde houtsoort gebruikt zou zijn. Sommige houtsoorten, zoals ebbenhout, coromandel en mahonie, zijn van zichzelf zodanig fraai van structuur en kleur dat het niet voor de hand ligt om ze nog extra te patineren. Met donker patina wordt tegenwoordig veelvuldig getracht om ebbenhout te imiteren. Echter, geen weldenkend mens zal het zeldzame en van zichzelf al prachtige ebbenhout nog van extra kleur willen voorzien.
Tip van Aad (ervaringsdeskundige): “Voordat je aan het patineren gaat, moet je wel even een proefje maken op een soortgelijke houtsoort, ik heb de ervaring dat als het hout een dichte en harde structuur heeft, zoals bijvoorbeeld teakhout, het effect wat tegen kan vallen. Je hebt verschillende merken patina, sommige zijn zo donker dat je net zo goed een beits kan gebruiken.”
Omdat ik mijn wijsheid weer hoofdzakelijk van het internet vandaan haal, kan ik daar dan ook beter maar naar verwijzen.
Tot slot nog een bustebeeld zonder patina.
Ik durf niet eens te beweren of dit coromandel is of een andere fraai gevlamde houtsoort, maar het zou overdreven zijn om hier patina overheen te zetten. Oppoetsen met olie of was is weer meer dan voldoende. Dit beeld heb ik overigens niet meer in mijn collectie.