Een ‘Tumpal’ of “Tumbal” beeld

Ik zal dit wel vaker bij andere beelden ook gezegd hebben, maar speurend op het internet, bij Ebay, Catawiki, diverse andere veilingen of op Marktplaats, kom je soms een beeld tegen waarbij je heel even de adem inhoudt. Het gaat dan meestal om een beeld dat je nog niet hebt, maar dat je wel graag aan je collectie zou toevoegen. Al naar gelang je budget doe je dan een bod, in de hoop dat dit bij de verkoper goed valt.

Op 31 juli 2018 zat ik weer eens op Marktplaats te kijken toen ik de advertentie: “Bali art deco grote sculptuur met naakten” tegenkwam. Ik herkende de voorstelling doordat ik die al eens eerder bij Joey Steevensz was tegengekomen. Dat beeld was me toen al als heel bijzonder opgevallen en ik herinner me dat het wel wat beschadigingen had. Joey had dat beeld later verkocht. Ik mailde direct : “Mag ik deze overnemen voor xx euro?” en “Ik ben een echte verzamelaar. Kijk eens op mijn website.” Ik kreeg per omgaande antwoord: “Dag Bart goed hoor, dan komt deze op de juiste plek terecht. Is van mijn oom geweest. Ik verpak em groot en veilig en laat bij verzenden de track code weten.”

Vervolgens vroeg ik wat info over het beeld. Het antwoord was: “Dag Bart dat weet ik dus echt niet. Komt uit de familie, was van mijn oom die in Den Haag woonde. Maar via nalatenschap en het heeft  een tijdlang op zolder gestaan. Betekenis kan ik niet achter komen, ik vind ook geen tweede.” Ik gaf aan dat ik er heel erg blij mee was en hij schreef: “Het grote beeld is al heel veilig op weg. Veel interesse want er hebben 2 bieders gemaild dat ze het graag willen hebben, mocht de verkoop niet doorgaan. Maar goed. Veel plezier ervan.”

Inmiddels had ik Joey laten weten dat ik dit beeld had aangekocht. Hij reageerde enthousiast: “Wauw. Dat is echt een hele mooie Bart. Jaloers !! Het is een Tumpal beeld. Een godenbeeld dat bescherming biedt.” Later schreef hij: “Dit beeld dat je gekocht hebt is echt een van de mooiste die ik in langere tijd heb gezien op Marktplaats. Gefeliciteerd, echt een mooie aankoop.” Omdat ik van plan was dit artikel te gaan schrijven vroeg ik Joey om een paar foto’s van het beeld dat hij zelf in z’n bezit had gehad. Maar helaas antwoordde hij: “Helaas kan ik niet bij de foto’s van dat beeld. Mijn PC is 2 jaar geleden stuk gegaan en daar stonden al mijn foto’s op.” Vervolgens stuurde hij mij nog een foto op van een dergelijk beeld. “Deze vind ik net terug op mijn telefoon. Het is een beeld uit de Helene Potjewijd collectie en nu in het bezit van het wereldmuseum in Wenen.” De informatie die het museum Potjewijd bij het beeld verstrekt is uitermate beperkt en ook niet onderbouwd. Omdat het een van de weinige beelden is die van dit type bekend zijn wordt de verstrekte info al gauw als waarheid aangenomen.

Later op de avond had ik nog even contact met Ben E. over het beeld van Marktplaats. Hij vertelde door de telefoon dat hij het beeld te laat op Marktplaats gezien had en dat hij baalde dat het al was verkocht. Hij schreef: “Het beeld is inderdaad een kopie van een ouder beeld uit de 30-er jaren. Ik denk dat het gemaakt is rond 1960. Let op de wipneusjes, die zie je veel bij beelden van die tijd. Het is zeker niet door een meester-houtsnijder gemaakt. die zou het beeld op de nerf hebben gesneden, dat is hier niet het geval. De “signering” verwijst dan ook naar de naam van een winkel of galerie van houtsnijwerk (seni pahat) in Mas. De houtsnijder komt uit de laagste kaste (die kunnen gewoonlijk het oud-Balische schrift niet lezen en kennen de mythologie en volksverhalen maar een beetje. Zo groeien er bij jouw beeld een soort slang- of penisvormige figuren uit de ellebogen, een element dat is voorbehouden aan beelden van de God Tintya. Ik denk zelfs, dat het beeld door 2 verschillende personen gesneden is. De vis is bijna barok uitgewerkt, een heel andere stijl dan de twee zwemmers. Vergeleken met de beelden van de collectie Potjewyd (uit 1935) en het beeld van Leidelmeijer (uit 1949) vind ik de poses van de 2 figuren minder krachtig, beetje slapjes. Het mist een ziel. Het is, kortom, een beeld uit de 60-er jaren, afkomstig uit de Galerie of winkel van Made Rugeh, en gekopieerd naar oudere beelden en daarbij niet gehinderd door gebrek aan kennis van de mythologie van Bali. Wel is het met vakmanschap gesneden met veel details (waarvan sommige niet thuishoren bij deze voorstelling. Evengoed een mooi beeld maar niet van de klasse zoals de voornoemde 2 beelden. Nog iets: het hout is m.i. satijnhout, Ook dat pleit voor de 60-er jaren. Maar afgezet tegenover de oorspronkelijke voorstelling wist de snijder niet echt van de hoed en de rand. Meer kan ik er op dit moment niet over vertellen. Met vriendelijke groet, Ben.”

In het boek van Roland Smeets, 1e en 2e versie, staat een afbeelding van een dergelijk Tumpal beeld onder de benaming ‘Tintnya Kembar’. Hij stelt dat beelden van deze godheid zeldzaam zijn. Omdat het museum Potjewyd in Wenen een soortgelijk beeld heeft en het museum dat onder de naam ‘Tumpal beeld presenteert’, is het daardoor op het internet onder die naam bekend geworden. Volgens hem is deze naam zo een eigen leven gaan leiden. Roland zag echter aanleiding te twijfelen en besloot eigen onderzoek te doen. Aan dit zogenaamde Tumpal beeld wordt ook toegeschreven dat het tegen boze geesten zou beschermen. Hij vindt dat twijfelachtig omdat er volgens hem op Bali maar weinig beelden worden gesneden om demonen te weren. Volgens Roland zou er een relatie zijn met Acinthya vanwege de gelijkvormige ornamenten, die verwijzen naar de bron van leven. Niet helemaal duidelijk is of de ornamenten fallus symbolen zijn of andere ornamenten. (Wat mij opvalt is dat zowel bij het Potjewyd beeld als bij de oude batiks deze vorm veel minder geprononceerd aanwezig is.)

Hij wist dat er op een tentoonstelling in 1986 in Denpasar een soortgelijk beeld in Tjokot stijl aanwezig was dat gemaakt was door I Nyoman Kurdana. Roland nam contact op met zijn zoon en die vertelde dat zijn ouders hem hadden verteld dat de voorstelling te maken zou hebben met het ontstaan van de Hindoe mythen. Daarom verwijst de naam Tintnya Kembar waarschijnlijk naar de oppergod Tintya ook wel Acinthia. Kembar betekent Tweelingen. Het zou dus eenvoudig zo kunnen zij dat dit beeld gewoon een dubbel Tintya beeld is en niets meer. Het is een voorbeeld van slecht gedocumenteerde en slecht overgedragen verhalen. Deze Tumpal figuur wordt veelvuldig aangetroffen op batik stoffen. De beelden werden vooral in de omgeving van Gianyar/Mas gesneden van mahonie en in de periode 2e helft 20ste eeuw en waren meestal zo’n 40 cm. hoog.

Het leuke is dat het beeld zoals afgebeeld in het boek van Roland (2e druk), blz 252 door Roland aan mij werd overgedaan en nu dus deel uitmaakt van mijn collectie. Aangezien Roland aangeeft dat deze beelden zeldzaam, minimaal niet algemeen zijn, ben ik er best trots op er nu zelfs vier in mijn collectie te mogen hebben.

Het derde beeld is met 32 cm. tevens de kleinste. Eigenlijk zijn de, nu vier, beelden onderling best wel verschillend. Het grootste beeld, van satijnhout is circa 60 cm. hoog. Het is in Art Deco stijl gesneden en staat op een strakke rechthoekige ondergrond. De vis is tegen de achterkant van de beide lichamen gesneden. Bij de beide andere beelden worden de lichamen door de vis omhuld. De drie grotere beelden lijken mannen te zijn. Hoewel geslachtsloos misschien een betere beschrijving zou zijn, maar hebben beide platte borsten. Het kleinste beeld lijken twee vrouwen. Opvallend is dat alle beelden iets in hun handen houden, maar het is niet altijd duidelijk wat. Het middelste beeld houdt met de beide paar handen een krakelingvormig ornament vast, dat bij het kleinste beeld ook aanwezig zou kunnen zijn geweest. Het grootste beeld heeft twee paar lege handen. Dat laatste is ook het geval bij het beeld in het museum in Wenen en ook bij een beeld dat in het bezit is van Amy W. Bij de laatst genoemde drie beelden staan de vingers wijduit gespreid. Wat ik het meest opvallend vind bij het kleinste beeld is dat alle vier de voeten met drie tenen werden gesneden. Misschien moet ik daar een relatie met water uit afleiden. Het beeld in Wenen wordt daar beschreven als Zwemmers en wanneer je het beeld horizontaal zou willen zien kan jij je daar iets bij voorstellen. Ook de vis zou kunnen verwijzen naar een rivier, meer of oceaan. Wie het echt weet mag het weer zeggen.

Het beeld van Amy Wassink heeft een stuk tekst op de voet. Zij heeft foto’s van het beeld op Facebook gedeeld en de tekst laten zien. Roland Smeets heeft deze overgenomen en op Bali laten vertalen. Dat gaf een andere kijk op deze voorstelling. Hij schrijft in de derde en definitieve uitgave van zijn boek ‘Understanding Balinese Woodcarvings’ dat hij de hele uitleg over dit beeld zoals beschreven in zijn 1^e en 2^e uitgave van zijn boek heeft moeten herzien. Hij noemt het een Tumbal beeld, maar constateert dat ook deze naam mogelijk niet juist zou zijn. Op grond van het beeld met de gegraveerde tekst (Aksara Bali), die door zijn Balinese relaties werd vertaald, komt hij tot de volgende conclusie.
Het beeld werd gebruikt om een huis te beschermen. Wanneer iemand kwaad in de zin zou hebben, dan zou hij het huis als een oceaan zien en op zijn boze plannen terug komen. Op grond van die informatie zou Tumpal Tumbal moeten zijn. Wanneer je Tumbal zou googelen, zou je er achter komen dat Tumbal een soort toverbeeld is dat een huis zou moeten beschermen.

Het vierde beeld dat ik heb aangekocht, werd aangeboden via Marktplaats. Gegeven de reeds aanwezige drie en het feit dat je ze maar zelden aangeboden ziet was voor mij reden om het heel graag te willen hebben. Na enig heen en weer gepraat en kleine misverstanden heb ik het beeld toch kunnen kopen. Het heeft wat kleine, maar zeker overkomelijke, imperfecties zoals dat zo mooi heet. Het beeld is 50 cm. hoog. Er zijn wat zaken die opvallen. Om te beginnen zijn mijn drie andere beelden vrijwel symmetrisch elkaars evenbeeld. Bij dit beeld is dat in iets mindere mate het geval. De fallusachtige ornamenten zijn bij dit beeld ook aan de voorkant van de knieën aanwezig. Het grootste verschil vormen de twee verschillende hoofden die door de twee figuren omhoog worden gehouden. Achter de betekenis hiervan moet ik nog eens zien te komen. Misschien zijn het de hoofden van kwaadwilligen die er vrij drastisch van weerhouden zijn om in het beschermde huis kwaad te stichten. Ik hoor het graag.

Ben E. zegt in zijn commentaar: “Zo groeien er bij jouw beeld (enkel bij beeld nr 1) een soort slang- of penisvormige figuren uit de ellebogen, een element dat is voorbehouden aan beelden van de God Tintya.” Wat nu de relatie van deze twee figuren met de god Tintya is, is mij ook nog niet duidelijk. Deze ornamenten zijn nadrukkelijk aanwezig bij alle Tumbal beelden die ik tot nu toe heb gezien. Wel zijn ze steeds anders vorm gegeven of uitgewerkt, maar er is sowieso een groot aantal onderlinge verschillen tussen de verschillende beelden. Alles met elkaar maakt dat deze voorstelling tot een zeer interessante en intrigerende.

Hierna volgen foto’s van de beelden. Aanvankelijk, de eerste drie, nog benoemd als Tumpal, later op indicatie van Roland Smeets, noem ik ze Tumbal.